Wouter Buikhuisen is niet meer. De voormalige hoogleraar criminologie aan onder andere de Rijksuniversiteit Groningen en de Universiteit Leiden overleed op 6 mei in Warmond. Buikhuisen was de man die de provo-beweging - een anarchistische protestbeweging - haar naam gaf. Maar hij werd vooral bekend om iets heel anders: de 'Affaire Buikhuisen'. Na een controversieel onderzoeksplan werd hij in de media belasterd en werden hij en zijn gezin zwaar bedreigd. Hij verloor zijn job aan de Universiteit Leiden, waarna hij naar Spanje vertrok en er een antiekhandel begon. Het verhaal van een canceling nog voor het woord bestond.
Buikhuisen in 1968. Ron Kroon for Anefo, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
.jpg){kind=link}
Buikhuisen promoveerde in 1965 op het proefschrift Achtergronden van nozemgedrag. Daarin introduceerde hij het begrip ‘provo’, afgeleid van provoceren. Hij was geïnteresseerd in de vraag wat de in die tijd groepen jongeren met anti-autoritair gedachtegoed dreef. Zijn conclusie: de jongeren ervoeren een gebrek aan goede vrijetijdsbesteding en gingen daarom op zoek naar uitdaging op andere manieren. Al snel namen de jongeren de term 'provo' over als geuzennaam. Buikhuisen zelf werd hoogleraar criminologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en onderzoeker bij het ministerie van Justitie.
De problemen begonnen in 1978, toen hij hoogleraar criminologie werd aan de Universiteit Leiden. Hij wilde de sociale wetenschappen verenigen met exacte disciplines als neuropsychologie, endocrinologie en psychofysiologie. Kort samengevat wilde hij onderzoek doen naar de oorzaken van crimineel gedrag, inclusief erfelijke oorzaken. Maar in de jaren zeventig was zo'n idee onwenselijk. Je werd immers crimineel gemaakt, niet geboren: het nature-nurture-debat sloeg in de jaren 70 volledig door naar de nurture-kant.
Al gauw werd Buikhuisen het mikpunt van een felle lastercampagne, aangevoerd door columnist Hugo Brandt Corstius. Onder het pseudoniem Piet Grijs ging die laatste in Vrij Nederland telkens opnieuw keihard tekeer tegen hem. Argumenten gaf hij niet, wel schold hij hem uit voor 'kale, impotente carrièrewetenschapper', 'verblinde vakidioot', 'bedrieger', 'aartsopportunist' en 'domme charlatan'. Ook werd hij vergeleken met bekende nazi's.
'Dat ze gewoon een beetje erkennen: we zijn toch wel tekort geschoten. Ik zou daar heel blij mee zijn' - Buikhuisen
Buikhuisen zelf werd het doelwit van steeds heftigere pesterijen en bedreigingen. Bij zijn oratie in Leiden gooiden demonstranten met rookbommen. Er werden uitwerpselen in zijn brievenbus gepropt en hij ontving bommeldingen. Zijn collega's? Die zwegen. Uiteindelijk verloor Buikhuisen ook de steun van de universiteit. Na enkele jaren vertrok hij naar Spanje, waar hij antiekhandelaar werd.
In een interview in 2009 het Leids Universiteit Weekblad Mare zei Buikhuisen dat hij nog altijd last had van de affaire: 'Ik krijg nog steeds post van de universiteit. Iedere keer als ik zo’n brief open, hoop ik: zou er iets van een verontschuldiging in staan over die zwarte periode van deze universiteit? Dat ze gewoon een beetje erkennen: we zijn toch wel tekort geschoten. Ik zou daar heel blij mee zijn.'
Datzelfde jaar kwam het tot een verzoening tussen Buikhuisen en de universiteit. De decaan van de faculteit Rechten, Carel Stolker, zocht hem naar aanleiding van het interview op in Spanje en ging met hem in gesprek. Een jaar later verscheen Buikhuisen op een congres van de rechtenfaculteit.
'Wouter Buikhuisen is denk ik de eerste uit de moderne Nederlandse wetenschapsgeschiedenis die keihard, wat we nu noemen, gecanceld werd. En dat terwijl universiteiten bij uitstek de plaatsen zijn waar vernieuwende en controversiële vragen worden gesteld, bestudeerd, beantwoord en onderwezen', reageerde Stolker bij het overlijden van Buikhuisen.
'Dit speelde allemaal bijna vijftig geleden', zei Leon Verdonschot in De Limburger. 'Maar tegelijk speelt het meer dan ooit. Er zijn veel meer Hugo Brandt Cortiussen. En helaas nog maar weinig Stolkers. Ook de term ‘cancelen’ bestond in zijn tijd nog niet, maar Buikhuisen was een van de eerste Nederlandse prominenten die ervoer hoe het is om te worden gecanceld, en hoe weinig argumenten daarvoor nodig zijn.'
Overigens is het vandaag breed aanvaard onder wetenschappers dat erfelijkheid en genen een rol spelen in crimineel en agressief gedrag.
Dr. Astrid Elbers
Universiteit Antwerpen
De auteur is kernlid van Hypatia